جلوه معشوق

بررسی اسنادزیارت ناحیه مقدسه 
ناصرالدین انصارى?قمى

زیارت ناحیه مقدسه، یکى از زیارات مشهور امام حسین(علیه السلام ) است. این زیارت در روز عاشورا و غیر آن خوانده مى?شود و به اصطلاح، از زیارات مطلقه است. این زیارات، آموزه?هایى از عشق، معرفت، سوز، حماسه و توسل زائر به شمار مى?رود که در عین مرثیه بودنش مسؤلیت آفرین و حرکت?ساز است. این زیارت، از امام?زمان(ع) صادر شده است و صحنه کربلا و حادثه بزرگ عاشورا را به زیباترین وجه در مقابل چشمان اشکبار و قلب داغدار شخص زائر مجسم مى?نماید و او را در متن واقعه عاشورا قرار مى?دهد. و آنگاه که سراسر وجود انسان را سرشار از عشق و معرفت کرد، جانش را با تولّى و تبرى مأنوس مى?سازد و سلام بر حسین و یارانش، و بیزارى از یزید و یزیدیان تاریخ را ورد قلب و زبانش مى?نماید.
این زیارت با سلام بر پیامبران الهى و اولیاى دین، ائمه اطهار(علیهم السلام) آغاز مى?شود سپس، با سلام بر امام?حسین علیه السلام و یاران با وفایش ادامه مى?یابد. پس از آن، به شرح کامل اوصاف و کردار امام حسین(علیه السلام) پیش از قیام، زمینه?هاى قیام حضرت، شرح شهادت و مصایب آن حضرت، و عزادار شدن تمام عالم و موجودات زمینى و آسمانى مى?پردازد. در پایان، با توسل به ساحت قدس ائمه اطهار و دعا در پیشگاه خداوند متعال، پایان مى?پذیرد.
  مصادر زیارت ناحیه مقدسه
این زیارت مسلماً از سوى امام معصوم علیه السلام صادر گردیده، و در کتب متقدمان و علماى شیعه از زمانهاى دور تاکنون، ثبت و ضبط شده است. نخستین کسى که از این زیارت در کتاب خویش نام برده، شیخ مفید (م.413ق.) است که آن را در کتاب مزار خویش جزء اعمال روز عاشورا ثبت کرده است. اکنون، این کتاب در دست نیست؛ ولى علامه مجلسى مى?نویسد:
 قال الشیخ المفید - قدس الله روحه - فى کتاب المزار ماهذا الفظه: زیارة أخرى فى یوم عاشورا بروایة اخرى، إذا أردت زیارته بها فى هذا الیوم فقف علیه (ع) و قل: السلام على صفوةاللَّه...1    پس از مفید، شاگردش سیدمرتضى علم?الهدى (م.436 ق.)، از آن در کتاب مصباح الزائر خویش - یا المصباح2  یاد کرد. این کتاب هم، اکنون موجود نیست و تنها نشانه?اى که از آن در دست داریم، عبارات سیدبن طاووس در مصباح الزائر است، که مى?نویسد:
زیارة ثانیة بألفاظ شافیة یزاربها الحسین - صلوات?اللَّه?علیه - زاربها المرتضى علم الهدى - رضوان الله علیه - قال: فإذا أردت الخروج فقل: أللّهمّ إلیک توجهت.... ثم تدخل القبة الشریفة و تقف على القبر الشریف و قل: السلام على آدم صفوة الله...3.
علامه مجلسى هم در نقل این زیارت، به کتاب سید مرتضى(ره) اشاره کرده است.4
سومین کس، ابن?المشهدى (م. 595 ق.)، شاگرد شاذان بن جبریل?قمى، عبدالله بن جعفر دوریستى و ورام بن ابى?فراس، و استاد ابن?نماحلّى و فخاربن معد حائرى است. ابن المشهدى درباره زیارت ناحیه در کتاب المزار الکبیر، مى?نویسد:
 زیارة أخرى فى یوم عاشورا لأبى عبدالله الحسین ممّا خرج من الناحیة إلى أحد الأبواب. قال: تقف علیه و تقول: السلام على آدم صفوةالله...5.
چهارمین عالم شیعه که به نقل آن پرداخته، سیدبن طاووس، رضى الدین على?بن موسى?بن طاووس حسنى بغدادى (م.664 ق.)، است که این زیارت را در مصباح?الزائر نقل کرد6 و پس از این دو کتاب بود که زیارت ناحیه در کتابهاى حدیثى و مزار متأخران نقل گردید، و ترجمه?ها و شرحهاى متعدد بر آن نگاشته شد. دراین باره، مى?توان به کتابهاى ذیل اشاره کرد:
    1. محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 98، ص 317 و تحفة الزائر، ص333، زیارت چهارم امام حسین(ع)؛
    2. محدث نورى، مستدرک الوسائل، ج10، ص335؛
    3. شیخ ابراهیم بن محسن کاشانى، الصحیفة المهدیه، ص203؛
    4. محدث قمى، نفس المهموم، ص233 و ترجمه کمره?اى، ص104؛
    5. میلانى، قادتنا کیف نعرفهم، ج6، ص115؛
    6. گروه نویسندگان (زیر نظر آیت الله بروجردى)، جامع أحادیث الشیعه، ج15، ص405؛
    7. سید محمود، دهسرخى،  رمزالمصیبة، ج3، ص10.
    پس، این زیارت، سابقه?اى هزار ساله دارد، و در کتابها و گفتارهاى عالمان شیعه مشهور بوده است.
 صدور زیارت ناحیه
اصل صدور زیارت ناحیه از سوى امام معصوم(ع)، در کتب قدما پذیرفته شده بود. علماى بزرگ شیعه آن را به عنوان یک زیارت مأثور و حدیث مشهور، در کتابهاى خویش ذکر کرده?اند. شیخ مفید (م.413ق.) در مزار خود، مى?نویسد:
زیارة أخرى فى یوم عاشورا بروایة اخرى.
از این جمله معلوم مى?شود که این روایت، مروى بوده و از جمله احادیث صادره از معصوم به شمار مى?رفته است7.
سید مرتضى (م.436 ق.) به هنگام زیارت امام حسین(ع)، نخست این زیارت را مى?خواند و سپس زیارت دیگر را قرائت مى?کرد. سیدبن طاووس در مصباح الزائر مى?نویسد:
زاربها المرتضى علم الهدى - رضوان الله علیه.8
و هم، در نسخه خطى کتاب المزار - از نویسنده?اى کهن و نامعلوم، که نسخه آن به شماره 426 در کتابخانه آیت الله مرعشى قم موجود است - نوشته شده است:
زیارة أخرى تختص بالحسین - صلوات الله علیه - و هى مرویة بأسانید مختلفة و هى أوّل زیارة زاربها المرتضى علم الهدى - رضوان الله علیه.9
و معلوم است که تا زیارتى مروى از امام معصوم (ع) نبوده باشد، فقیهى بزرگ و عالمى سترگ مانند سید مرتضى، آن را بر زیارات دیگر - مانند زیارت عاشورا - مقدم نمى?داشته و نمى?خوانده است.10
ابن المشهدى (م.595ق.) هم صریحاً مى?نویسد:
زیارة أخرى فى یوم عاشورا لأبى?عبدالله الحسین ممّا خرج من الناحیة إلى أحد الابواب11.
از این جمله، به صراحت روشن مى?شود که زیارت ناحیه، از سوى امام زمان(ع) صادر گردیده و به یکى از نواب خاصه و ابواب اربعه داده شده است. پس از آن، از طریق راویان بعدى به دست شیخ مفید رسیده و از ایشان به سید مرتضى و راویان پس از وى، منتقل شده است. از همین رو، اسناد این زیارت به امام زمان(ع) در کتب متأخران، بدون هیچ شک و شبهه?اى بوده است.
شیخ ابراهیم بن محسن کاشانى هم در الصحیفة المهدیة مى?نویسد:
زیارة صدرت من الناحیة المقدسة إلى أحد النواب الأربعة.12
محدث قمى در نفس المهموم مى?نویسد:
فکان کما وصفه ابنه الإمام المهدى.13
آیت الله سیدمحمد هادى میلانى هم مى?نویسد:
 ونجد فى زیارة الإم المهدى - صلوات الله و سلامه علیه - وصفاً دقیقاً لما جرى على جده الحسین (ع).14
در کتاب حماسه حسینى استاد شهید مرتضى مطهرى هم بخشهایى از این زیارت نقل شده است.15
 اسناد زیارت ناحیه
این زیارت سند دارد؛ به طورى که با اسناد محکم، به شیخ مفید، سیدمرتضى و ابن المشهدى مى?رسد. احتمالاً با سند در کتاب مزار شیخ مفید و مصباح سیدمرتضى روایت شده، اما با فقدان این دو کتاب، و حذف اسناد زیارات در مزار ابن المشهدى - به دلیل اختصار - سند این زیارت هم مفقود شده است. خود ابن?مشهدى در آغاز کتابش، تصریح مى?کند که این زیارات با سند متصل به من رسیده است. او مى?نویسد:
فإنّى قد جمعت فى کتابى هذا من فنون الزیارات.... ممّا اتصلت به من ثقات الرواة إلى السادات.16
اما ابن?المشهدى براى اختصار کتابش و اطمینانى که به صدور زیارات از معصوم داشت، آنها را حذف کرد. علامه مجلسى پس از نقل عبارت ابن مشهدى، مى?نویسد:
 فظهر أنّ هذه الزیارة منقولة مرویة.17
در نسخه کتاب المزار - که به شماره 462 در کتابخانه آیت?الله مرعشى موجود است (ورق 146) - درباره این زیارت چنین آمده است:
»و هى مرویة بأسانید مختلفة«.
در مستدرک?الوسائل نیز این عبارت بدون واژه »مختلفه« آمده است18. شیخ مفید هم در کتاب مزار و در وصف این زیارت، چنین نگاشت:
زیارة أخرى فى یوم عاشوراء بدرایة أخرى.19
مسلّم است تا این زیارت داراى سند عالى و استوار نباشد، شیخ مفید و سیدمرتضى آن را در کتابشان نمى?آوردند، و سید مرتضى آن را بر زیارات دیگر - مانند زیارت عاشورا، که داراى سندى محکم و متعدد است - مقدم نمى?داشت و نمى?خواند.
پس، زیارت ناحیه داراى سند صحیح و معتبر است، که از امام زمان(ع) صادر شده و از طریق یکى از نایبان خاص آن حضرت، به راویان اخبار، از آنان به شیخ مفید، سپس به ابن المشهدى و از او به سیدبن طاووس، علامه مجلسى و دیگران رسیده است.
 زیارت ناحیه ثانیه (رجبیه)
یکى دیگر از زیارات ناحیه، زیارتى است که سیدبن طاووس در اقبال، ضمن اعمال روز عاشورا به سند خویش روایت کرد. این زیارت مشتمل بر نام شهیدان کربلاست، و با جمله: »السلام على اول قتیل من نسل خیر سلیل« آغاز مى?شود20 نیز، پیش از سیدبن طاووس این زیارت در مزار شیخ مفید21 و مزار کبیر ابن?المشهدى22 آمده است. این زیارت با اضافاتى، شامل زیارت امام حسین(ع). على?اکبر(ع) و دیگر شهدا - بدون ذکر نام یکایک آنان -، بنابر نقل شیخ مفید و سیدبن طاووس، در اعمال اول ماه رجب و شب نیمه شعبان هم تکرار شده و معروف به »زیارت رجبیه« است23. سیدبن طاووس در پایان نقل این زیارت مى?فرماید:
قد تقدم عدد الشهداء فى زیارت عاشورا بروایة تخالف ماسطرناه فى هذا المکان، و یختلف فى أسمائهم ایضاً و فى الزیادة و النقصان، و ینبغى أن تعرف - أیدک الله بتقواه - إننّا تبعنا فى ذلک ما رأیناه او رویناه، و نقلنا فى کل موضع کما وجدناه«.
 سند زیارت ناحیه ثانیه
سید - و هم ابن المشهدى در مزار خود - به سند متصل خویش از جدّش، شیخ طوسى، از ابو عبدالله محمدبن احمدبن عیاش، از ابومنصور بن عدالمنعم?بن نعمان بغدادى نقل مى?کند که در سال 252ق، از ناحیه مقدسه به دست شیخ محمد بن غالب اصفهانى، این زیارت خارج شد. متن عبارت، چنین است:
 خرج من الناحیة سنة اثنتین و خمسین و مأتین على ید الشیخ محمد بن غالب الإصفهانى.
با این?که?سند این زیارت در کمال اتقان و اعتبار است، اما پرسشهاى چندى مطرح مى?شود:
    1. کلمه ناحیه، اشاره به کدام امام دارد؟
    2. آیا این سال، صحیح است؟
 محققان از علما درباره این جمله، چند احتمال داده?اند:
    1. علامه مجلسى مى?فرماید:
 و اعلم أنّ فى تاریخ الخبر إشکالا لتقدمها على ولادة القائم (ع) بأربع سنین. لعلّها کانت اثنتین و ستین و مأتین و یحتمل أن یکون خروجه عن ابى محمد العسکرى(ع).24
    2. ملا عبدالله بن نورالله بحرانى مى?نویسد:
 هکذا فى جمیع النسخ إلاّ أنّ هذا التاریخ لا یناسب ولادة و غیبة الإمام المهدى(ع) بفصل عدة سنوات فیحتمل تصحیف الرقم، أو أنّها وردت عن الإمام العسکرى(ع).25
    3. حاج میرزا ابوالفضل تهرانى مى?نویسد:
 و ظاهراً، مراد به ناحیه، حضرت امام حسن عسکرى است؛ چنانچه در کثیرى از اخبار، این اطلاق شایع است، چه این تاریخ سابق بر ولادت امام زمان است.26
    4. حاج فرهاد میرزا معتمدالدوله مى?نویسد:
 گویند: تاریخ خبر خالى از اشکال نیست، چون ولادت با سعادت امام زمان در سال 256 است و خروج این زیارت، چهار سال قبل از میلاد است، و احتمال دارد که از امام عسکرى باشد و نساخ اشتباه کرده باشند.27
    5. محمد ابراهیم آیتى مى?گوید:
 در زیارت ناحیه مقدسه که در اقبال سیدبن طاووس نقل شده، نام هفتاد و دو نفر از شهدا ذکر شده است. و این زیارت، که تاریخ صدور آن از ناحیه مقدسه سامراء، سال 252ق. مى?باشد، باید از ناحیه?مقدسه امام حسن عسکرى(ع) شرف صدور یافته باشد، نه از ناحیه مقدسه امام زمان(ع). چه در این تاریخ؛ یعنى سال 252ق، هنوز امام زمان تولد نیافته بود، و هشت سال دیگر؛ یعنى تا سال 260ق. پدرش امام یازدهم(ع) زنده بود.28
بنابراین، اگر سال 252 را صحیح بدانیم و احتمال تصحیف - که در متون خطى قدیم بسیار است و اشباه و نظایر فراوان دارد - ندهیم، مراد از ناحیه، امام عسکرى(ع) است. اما اگر این سال را نادرست بدانیم و مانند علامه مجلسى و ملا عبدالله بحرانى، احتمال تصحیف بدهیم و صحیح آن را »ستین« بدانیم، مراد از ناحیه، ناحیه مقدسه امام زمان (ع) خواهد بود.
اما در زیارت رجبیه - که در بخشى از آن با زیارت ناحیه، شباهت به چشم مى?خورد -، احتمال فراوان است که زیارت جداگانه و مروى از یکى از امامان (ع) بوده باشدکه با توجه به فقدان اصل مزار شیخ مفید و عدم سند، نمى?توانیم به گوینده آن پى ببریم.
پى?نوشتها:
 ×   برگرفته از: مجله مسجد، ش66.
 1 .   محمدباقرمجلسى، بحارالانوار، ج 98، 317.
 2 .   ر.ک:سیدمحمد امین، اعیان الشیعه، ج 8، 219.
 3 .   ابن?طاووس، مصباح الزائر، 221.
 4 .   بحارالانوار، ج98، 328.
 5 .   ابن المشهدى، المزار الکبیر، 496 - 519.
 6 .   ابن طاووس، مصباح الزائر، 192.
 7 .   بحارالانوار، ج 98، 317، ح 8؛ میرزاحسین نورى، مستدرک الوسائل، ج10، 335، ح 16؛ جامع احادیث الشیعه، ج 15، 405، ح 16 و 17.
 8 .   ابن طاووس، مصباح الزائر، 221.
 9 .   نامعلوم، المزار، ورق 146.
 10.   ر.ک: مستدرک الوسائل، ج 10، 335، ح 17.
 11.   ابن المشهدى، المزار الکبیر، 496.
 12.   ر.ک: کاشانى، الصحیفة المهدیة، 203.
 13.   شیخ?عباس قمى، نفس المهموم، 233.
 14.   میلانى، قادتنا کیف نعرفهم، ج 6، 115.
 15.   مرتضى مطهرى، حماسه حسین، ح1، 191.
 16.   المزار الکبیر، 27.
 17.   بحارالانوار، ج 98، 328.
 18.   مستدرک الوسائل، ج 10، 335، ح17.
 19.   بحارالانوار، ج98، ص317، ح8.
 20.   بحارالانوار، ج 98، 274-269.
 21.   همان، ج98، 274.
 22.   المزار الکبیر، 162 - 164.
 23.   بحارالانوار، ج98، 341-336.
 24.   همان.
 25.   بحرانى، عوالم العلوم، ج 63 (مخطوط)، ص787، تحت عنوان: الأخبار، الائمة، القائم اوابیه.
 26.   تهرانى، شفاءالصدور، ج 1، 243.
 27.   معتمدالدوله، قمقام زخار، 677.
 28.   آیتى، بررسى تاریخ عاشورا، 123
موعود شماره چهل ?و دو
منبع :سایت موعود