جلوه معشوق

درسهاى اخلاقى از حیوانات
براى پیمودن راه تهذیب روح، اهل بیت طهارت (علیهم السلام) دستوراتى داده‏اند که مرحوم بوعلى بر اساس همان دستورات، شواهد زیادى ذکر مى‏کند. مثلا در روایات آمده است که صبح زود به سراغ کار رفتن را از کلاغها یاد بگیرید که آنها قبل از هر حیوان دیگر بیدارند و به سراغ کار مى‏روند. شما هم اگر آن توفیق را داشته باشید که قبل از اذان صبح از خواب برخیزید و نماز شب و آنگاه نماز صبح را بخوانید و بعد به سراغ کار بروید بسیار خوب است و گرنه حداقل هنگام اذان صبح بیدار باشید. مرحوم بوعلى بر اساس رهنمود روایات در رسالة الطیر از چند حیوان نام مى‏برد:
1. خارپشت: فرمودند شما مثل خارپشت‏باشید. اولا تیغ خار پشت مانند پشم براى گوسفند از عنایتهاى الهى است گوسفند تغذیه مى‏کند و پشم مى‏رویاند و خارپشت تعذیه مى‏کند و به جاى پشم، تیغ و خار مى‏رویاند که سلاح اوست که اگر بخواهند به او آسیبى برسانند با همین تیغها از خود دفاع مى‏کند و در هنگام برخورد با مار، در خارهاى پشت‏خود پنهان مى‏شود و در نتیجه مار هرچه بر پشت و خارهاى آن نیش مى‏زند در او اثر نمى‏کند و خود مار به هلاکت مى‏رسد و آن گاه از این مار مرده تغذیه مى‏کند. بنابر این خارپشت در برخى موارد، تیغها را پنهان و در برخى از موارد دیگر آن را ظاهر مى‏کند; یعنى، شما نیز این طبیعت و ماده را که به منزله تیغى بیش نیست مخفى کنید و آن صفاى درون و باطن شفاف را بیرون بیاورید تا به جایى برسید. در باره همین خارپشت، بعضى از شارحان رسالة الطیر مرحوم بوعلى نقل کرده‏اند که این حیوان یک اربعین مى‏گیرد و چهل روز «غیبت‏» دارد تا خودش را اصلاح کند; یعنى، اربعین گیرى حتى در حیوانات هم هست و انسان هم باید با گرفتن اربعین مواظب اخلاق خود باشد.
2. مار: آنگاه مى‏فرماید: همان‏طور که مار، سالى یک یا دو بار از پوست‏بیرون مى‏آید، شما هم از عالم طبیعت و بدن، که براى شما به منزله پوست است، بیرون بیایید و به لب و مغز برسید. در تعبیرات مرحوم بوعلى و سایر اهل معرفت هست که عارفان و سالکان کوى حق از بدن، بیرون آمده‏اند. در حالى که در بدن هستند، مثل این است که در بدن نیستند. همان گونه که افراد عادى، لباس را از تن بیرون مى‏آورند، آنان نیز روح را از پیکر تن بدر آورده و آن را آزاد و رها کرده‏اند. 3. کرم: بوعلى مى‏گوید: مانند کرمها باشید که هنگام راه رفتن خیلى آرام حرکت مى‏کنند و مزاحم کسى نیستند. در حقیقت آنان این خط مشى را از آیه کریمه «الذین یمشون على الارض هونا» ⁽¹⁾ گرفته‏اند. مؤمنین اهل سیر و سلوک نیز، آرام حرکت مى‏کنند، تا مزاحم کسى نباشند البته گاهى چنین متحرک آرامى زاهد منزوى است که مثل مور، آزمندانه حرکت مى‏کند.
4. عقرب: نیش عقرب در قسمت دمش قرار دارد تا اگر کسى از پشت‏سر، حمله کرد، بتواند ازخود دفاع کند. بعد مى‏گوید: شیطان، از پشت‏سر یعنى از جایى حمله مى‏کند که انسان او را نمى‏بیند و او انسان را مى‏بیند، از این رو انسان باید احساس خطر کرده، از هر طرف، مرزدارى کند. گرچه شیطان گفت: من از جلو، پشت، راست و چپ مى‏آیم و به انسان حمله مى‏کنم; ولى درحقیقت، همه این چهار طرف از پشت‏سر است. زیرا قرآن کریم، خطر غفلت‏بشر از شیطان را گوشزد مى‏کند و مى‏فرماید: «انه یریکم هو و قبیله من حیث لا ترونهم‏» ^{(2) ا}و از راهى حمله مى‏کند که شما را مى‏بیند ولى شما او را نمى‏بینید و غفلت، همان ندیدن است.
5. شتر مرغ. و...: شیخ رئیس مى‏فرماید: مثل شتر مرغ باشید که آهن و سنگ گرم رامى‏خورد و این خطر را تحمل مى‏کند و یا مثل افعى که استخوانهاى درشت را مى‏خورد و آن را نرم مى‏کند یا مانند سمندر که در آتش فرو مى‏رود و یا مانند خفاش باش که از روز مى‏پرهیزد. البته این چهار حیوان رذایلى دارند که انسان نباید آنها را یاد بگیرد; اما داراى چهار فضیلت آموختنى هستند: «مقاومت‏» شتر مرغ، «استقامت‏» افعى، «آتش ستیزى‏» سمندر و «روز گریزى‏» خفاش را باید آموخت. پرهیز از روز و روزگرا نبودن، همان حس گرا نبودن است. باید فضیلت‏حس گرا نبودن را از خفاش فرا گرفت; یعنى انسان نگوید: «تا چیزى را ندیدم باور نمى‏کنم‏»! زیرا بسیارى از معارف الهى «غیب‏» است و باید با عقل، آنها را فهمید و با دل، آنها را یافت و با چشم نمى‏توان دید. اینها راههایى است که مرحوم بوعلى ارائه کرده است; یعنى، از هر کدام از این حیوانات هشتگانه یاد شده خصوصیتى را باید گرفت.
1. سوره فرقان، آیه 63.
2. سوره اعراف، آیه 27